Trong hệ thống lý luận y học cổ truyền, can khí uất kết được xem là một trong những chứng bệnh phức tạp, liên quan mật thiết đến rối loạn chức năng tạng Can. Bài viết này sẽ đi sâu phân tích các khía cạnh chuyên môn về bệnh lý này.

I. Cơ sở lý luận về can khí uất kết

Theo Nội Kinh Tố Vấn, Can thuộc hành Mộc, chủ tàng huyết và tàng hồn, có đặc tính thăng phát, sơ tiết. Can khí thường vận hành theo chiều hướng "thiên quân hỏa" - tức hướng lên trên và ra ngoài. Khi khí cơ của Can bị trở ngại, không thể thăng phát tự do, sẽ dẫn đến tình trạng uất kết.

Can khí uất kết thường gây rối loạn mối quan hệ giữa Can với các tạng phủ khác trong ngũ hành tương sinh tương khắc. Đặc biệt là mối quan hệ Can-Tỳ (Mộc khắc Thổ), Can-Vị, và Can-Tâm (Mộc sinh Hỏa).

II. Cơ chế bệnh sinh theo y học cổ truyền

Trong lý luận tạng tượng, Can khí uất kết thường xuất phát từ ba cơ chế chính:

  • Thứ nhất, do Can khí không thể thăng phát, dẫn đến tình trạng "Can khí phạm vị". Khi này Can khí không thể duy trì được chức năng sơ tiết bình thường, gây ra các rối loạn về tiêu hóa và tâm lý.
  • Thứ hai, do mối quan hệ Can-Tỳ bị rối loạn. Can mộc thường xuyên khắc Tỳ thổ, làm suy giảm chức năng vận hóa của Tỳ, dẫn đến các triệu chứng về tiêu hóa.
  • Thứ ba, do Can không thể tàng huyết tốt, ảnh hưởng đến chức năng điều hòa kinh nguyệt ở nữ giới.

III. Biện chứng luận trị

1. Biện chứng

Trong y học cổ truyền, can khí uất kết được chia thành nhiều thể theo biện chứng:

  • Can khí uất kết đơn thuần: Biểu hiện chủ yếu ở rối loạn tâm lý, ít ảnh hưởng đến thực thể.
  • Can khí uất kết kiêm Đờm: Có thêm các triệu chứng của đờm như: ngực sườn đầy tức, khí nghịch đờm thượng.
  • Can khí uất kết sinh Hỏa: Biểu hiện bằng các triệu chứng nhiệt như: cáu gắt, đau đầu, mất ngủ.

2. Pháp điều trị

Theo Châu Đan Khê, nguyên tắc điều trị can khí uất kết là "sơ can giải uất". Tùy theo từng thể bệnh mà có những phương pháp phối hợp khác nhau:

  • Với thể đơn thuần: Dùng phép sơ can giải uất đơn thuần.
  • Với thể Can uất sinh Hỏa: Kết hợp thanh nhiệt với sơ can.
  • Với thể Can uất kèm Đờm: Phối hợp hóa đờm với sơ can.

IV. Phương thuốc điều trị

Trong các phương thuốc cổ phương, Tiêu Dao Tán được xem là bài thuốc căn bản trong điều trị can khí uất kết. Bài thuốc gồm: Bạch thược, Bạc hà, Bộ phận, Trần bì, Phục linh, Đương quy, Sinh khương, Bạch truật, Cam thảo.

Tùy theo thể bệnh có thể gia giảm: 

  • Thể Can uất sinh Hỏa: Gia Long đởm thảo, Hoàng cầm 
  • Thể Can uất kèm Đờm: Gia Bán hạ, Trúc lịch 
  • Thể Can uất huyết ứ: Gia Đào nhân, Hồng hoa

Ngoài ra có

  • Nhuận tâm khí thang: Hỗ trợ điều hòa khí huyết
  • Bổ can thang: Tăng cường chức năng gan
  • Các vị thuốc đơn như: Hương phụ, Trần bì, Bạch thược

Kết luận

Can khí uất kết là một chứng bệnh phức tạp trong y học cổ truyền, đòi hỏi sự am hiểu sâu sắc về lý luận tạng tượng và mối tương quan giữa các tạng phủ. Việc điều trị cần tuân thủ nguyên tắc biện chứng luận trị, kết hợp điều trị toàn diện cả về thể chất và tinh thần để đạt hiệu quả tối ưu.