Cảnh báo dấu hiệu thiếu máu của cơ thể

Thiếu máu là một trong những vấn đề sức khỏe phổ biến nhất trên toàn thế giới, ảnh hưởng đến hơn 1,6 tỷ người. Tại Việt Nam, tỷ lệ thiếu máu ở phụ nữ mang thai lên đến 58%, trong khi trẻ em dưới 5 tuổi có tỷ lệ thiếu máu khoảng 25%. Việc nhận biết sớm dấu hiệu thiếu máu không chỉ giúp ngăn ngừa các biến chứng nghiêm trọng mà còn cải thiện chất lượng cuộc sống đáng kể.

Thiếu máu, theo y học hiện đại, được định nghĩa là tình trạng giảm số lượng hồng cầu hoặc nồng độ hemoglobin trong máu xuống dưới mức bình thường. Hemoglobin - protein chứa sắt trong hồng cầu - đóng vai trò vận chuyển oxy từ phổi đến các cơ quan trong cơ thể. Khi thiếu máu, khả năng cung cấp oxy cho các mô giảm, dẫn đến nhiều triệu chứng ảnh hưởng đến sức khỏe tổng thể.

Y học cổ truyền quan niệm thiếu máu thuộc chứng "huyết hư" - tình trạng huyết khí không đủ nuôi dưỡng cơ thể. Theo Đông y, máu là một trong "tứ đại" (khí, huyết, tân dịch, tinh) cần thiết để duy trì sự sống. Khi huyết hư, cơ thể mất cân bằng, xuất hiện các triệu chứng như mệt mỏi, xanh xao, chóng mặt.

I. Nguyên nhân thiếu máu - Góc nhìn đa chiều từ y học hiện đại và cổ truyền

1. Thiếu máu do thiếu dinh dưỡng

• Thiếu sắt là nguyên nhân phổ biến nhất của thiếu máu, chiếm 80% các trường hợp. Sắt đóng vai trò quan trọng trong quá trình tạo hemoglobin. Phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ có nguy cơ cao do mất máu kinh nguyệt hàng tháng.
• Thiếu vitamin B12 và acid folic gây thiếu máu do rối loạn tổng hợp DNA, làm hồng cầu to bất thường và giảm khả năng vận chuyển oxy. Người ăn chay thuần thường gặp tình trạng này do vitamin B12 chủ yếu có trong thực phẩm động vật.

Theo y học cổ truyền, thiếu dinh dưỡng thuộc chứng "tỳ vị hư yếu" - lách dạ dày không tiêu hóa và hấp thu tốt các chất dinh dưỡng, dẫn đến "khí huyết thiếu hao".

2. Thiếu máu do mất máu

• Chảy máu cấp tính từ chấn thương, phẫu thuật hoặc xuất huyết tiêu hóa có thể gây thiếu máu nặng trong thời gian ngắn.
• Chảy máu mạn tính thường gặp ở phụ nữ có kinh nguyệt quá nhiều, loét dạ dày tá tràng, trĩ, hoặc các bệnh lý tiêu hóa khác. Mặc dù lượng máu mất ít nhưng kéo dài sẽ cạn kiệt dự trữ sắt trong cơ thể.

Y học cổ truyền gọi tình trạng này là "thất huyết", chia thành "nội thất" (chảy máu trong) và "ngoại thất" (chảy máu ngoài), cần bổ huyết và cầm huyết song song.

3. Thiếu máu do bệnh lý huyết học và mãn tính

• Suy tủy xương làm giảm sản xuất hồng cầu, có thể do tác dụng phụ của hóa trị, xạ trị hoặc các bệnh tự miễn.
• Bệnh mạn tính như suy thận, ung thư, viêm khớp dạng thấp có thể gây thiếu máu do rối loạn quá trình tạo máu hoặc viêm mạn tính.
• Tan máu - quá trình phá hủy hồng cầu tăng - có thể do di truyền (thiếu men G6PD) hoặc mắc phải (nhiễm trùng, thuốc).

Đông y quan niệm các bệnh mạn tính thuộc "thận hư", thận không đủ sức sinh tủy tạo huyết, cần bổ thận sinh tủy để điều trị căn bản.

II. Dấu hiệu thiếu máu - Nhận biết từ thể trạng đến tinh thần

1. Dấu hiệu toàn thân - Biểu hiện đầu tiên của cơ thể

• Mệt mỏi và suy nhược là dấu hiệu thiếu máu phổ biến nhất, xuất hiện ở 90% bệnh nhân. Cảm giác uể oải kéo dài, không cải thiện sau nghỉ ngơi, ảnh hưởng đến năng suất làm việc và sinh hoạt hàng ngày.
• Khó chịu khi gắng sức - những hoạt động bình thường như lên cầu thang, đi bộ nhanh trở nên khó khăn do cơ thể không đủ oxy cung cấp cho cơ bắp.
• Rối loạn giấc ngủ - nhiều bệnh nhân thiếu máu gặp khó khăn đi vào giấc ngủ hoặc ngủ không sâu giấc, thức dậy vẫn cảm thấy mệt mỏi.

Theo Đông y, triệu chứng này thuộc "khí huyết lưỡng hư" - cả khí và huyết đều thiếu, cần bổ khí dưỡng huyết để phục hồi sinh lực.

2. Dấu hiệu da và niêm mạc - Gương mặt kể câu chuyện sức khỏe

• Xanh xao, nhợt nhạt là dấu hiệu điển hình nhất của thiếu máu. Da mặt, môi, lòng bàn tay, niêm mạc mắt (kết mạc) mất màu hồng tự nhiên, trở nên nhợt nhạt.
• Vàng da nhẹ có thể xuất hiện trong thiếu máu huyết tán (tan máu), do tích tụ bilirubin từ quá trình phá hủy hồng cầu.
• Da khô, thiếu đàn hồi - thiếu máu ảnh hưởng đến tuần hoàn máu nuôi dưỡng da, làm da trở nên khô ráp, kém đàn hồi.

Y học cổ truyền cho rằng "huyết chủ nhuận táo" - máu có tác dụng nuôi dưỡng, làm ẩm các cơ quan. Khi thiếu huyết, da mất độ ẩm tự nhiên, xuất hiện dấu hiệu khô héo.

3. Dấu hiệu thần kinh - tim mạch - Tín hiệu cảnh báo từ não bộ

• Chóng mặt, hoa mắt xuất hiện do não bộ không nhận đủ oxy. Triệu chứng thường nặng hơn khi đứng dậy đột ngột (hạ huyết áp tư thế).
• Đau đầu mạn tính, đặc biệt vào buổi chiều tối, là phản ứng của não khi thiếu oxy kéo dài.
• Nhịp tim nhanh, hồi hộp - tim phải đập nhanh hơn để bù đắp lượng oxy thấp trong máu. Bệnh nhân có thể cảm thấy tim đập mạnh, đặc biệt khi vận động nhẹ.
• Khó thở, thở gấp khi gắng sức do cơ thể cố gắng hít thêm oxy để bù đắp cho tình trạng thiếu máu.

Đông y giải thích hiện tượng này qua lý thuyết "tâm chủ thần minh" - tim chi phối hoạt động tinh thần. Khi huyết hư, tâm thần không được nuôi dưỡng, xuất hiện các triệu chứng thần kinh.

4. Dấu hiệu đặc biệt khác - Chi tiết nhỏ tiết lộ vấn đề lớn

• Rụng tóc nhiều - tóc cần sắt để phát triển khỏe mạnh. Thiếu sắt làm tóc trở nên yếu, dễ gãy và rụng nhiều hơn bình thường.
• Móng tay giòn, có vân ngang - móng tay phản ánh tình trạng dinh dưỡng. Thiếu máu làm móng trở nên mỏng, giòn, dễ bị nứt.
• Chân tay lạnh - tuần hoàn máu kém làm chân tay không được cung cấp đủ máu ấm, thường xuyên cảm thấy lạnh ngay cả trong thời tiết ấm.
• Thèm ăn đồ lạ (hội chứng pica) - thèm nhai đá, tinh bột, giấy là dấu hiệu đặc trưng của thiếu sắt nặng.
• Rối loạn kinh nguyệt ở phụ nữ - kinh nguyệt không đều, ít hoặc ngừng kinh do cơ thể tiết kiệm năng lượng.

Theo quan niệm Đông y, những biểu hiện này thuộc "huyết không dưỡng gân cốt" - máu không đủ nuôi dưỡng gân cốt, da cơ, dẫn đến các triệu chứng ngoại biên.

III. Các loại thiếu máu

Phân loại thiếu máu thường dựa vào mức độ nồng độ huyết sắc tố trong máu. Gồm có 4 cấp độ sau:

• Dạng nhẹ: Nồng độ huyết sắc tố từ 90 đến 120 g/L.
• Dạng vừa: Nồng độ huyết sắc tố từ 60 đến dưới 90 g/L.
• Dạng nặng: Nồng độ huyết sắc tố từ 30 đến dưới 60 g/L.
• Dạng rất nặng: Nồng độ huyết sắc tố dưới 30 g/L.

Biểu hiện lâm sàng của tình trạng này có rất nhiều nhưng thường phụ thuộc vào mức độ của tình trạng thiếu máu. Nếu nhẹ thì người bệnh sẽ cảm thấy mệt mỏi, buồn ngủ, đau đầu,... nặng hơn sẽ xuất hiện các cơn đau thắt ngực, khó thở, choáng váng…

IV. Cách trị thiếu máu tại nhà

Tế bào hồng cầu chiếm tỷ lệ lớn nhất trong máu. Trong hồng cầu có chứa hemoglobin đây chính là loại protein giúp tạo nên sắc tố đỏ của máu. Vì vậy, tăng cường sản xuất hồng cầu trong máu chính là cách điều trị thiếu máu hiệu quả.

Để tăng lượng hồng cầu trong máu, trước hết bạn cần có một chế độ ăn uống đầy đủ chất dinh dưỡng, nhất là các thực phẩm giàu chất sắt. Vì đây chính là nguyên tố quan trọng để tăng số lượng hồng cầu. 

1. Chế độ dinh dưỡng khoa học

• Thực phẩm giàu sắt heme (dễ hấp thu): thịt đỏ, gan, tim, cật cua, ngao sò. Sắt heme hấp thu tốt gấp 3-5 lần sắt phi heme.
• Thực phẩm giàu sắt phi heme: rau bina, cải bó xôi, đậu, hạt vừng đen. Nên ăn cùng thực phẩm giàu vitamin C để tăng hấp thu.
• Vitamin B12: thịt, cá, trứng, sữa. Người ăn chay cần bổ sung vitamin B12 tổng hợp.
• Acid folic: rau lá xanh đậm màu, đậu đỗ, gan động vật.

Y học cổ truyền khuyên nên ăn các thực phẩm "đồng màu bổ đồng tạng" - thực phẩm màu đỏ như táo đỏ, nho đen, kỷ tử có tác dụng bổ huyết. Soup xương hầm, chè đậu đen, canh cua đồng nang là những món ăn truyền thống giúp bổ huyết hiệu quả.

Sử dụng các loại thực phẩm giàu chất sắt sẽ giúp bạn ngăn ngừa tình trạng thiếu máu

➔ Xem thêm: Thiếu máu ăn gì? Hướng dẫn chế độ dinh dưỡng khoa học cho người bị thiếu máu

2. Thói quen sinh hoạt lành mạnh

• Tập thể dục đều đặn với cường độ vừa phải giúp cải thiện tuần hoàn máu và tăng khả năng hấp thu dinh dưỡng.
• Quản lý stress - stress mạn tính ảnh hưởng đến hệ miễn dịch và khả năng hấp thu sắt.
• Ngủ đủ giấc - giấc ngủ chất lượng giúp cơ thể phục hồi và tái tạo hồng cầu.
• Tránh các chất cản trở hấp thu sắt: trà, cà phê, sữa uống cùng bữa ăn chính.

Đông y nhấn mạnh "dưỡng sinh theo mùa" - sinh hoạt phù hợp với quy luật tự nhiên giúp khí huyết lưu thông tốt hơn.

Thói quen sinh hoạt lành mạnh giúp bạn có thể ngăn ngừa, phòng chống thiếu máu

3. Theo dõi sức khỏe định kỳ

• Xét nghiệm máu định kỳ 6 tháng/lần, bao gồm công thức máu, ferritin, vitamin B12.
• Khám phụ khoa định kỳ với phụ nữ để phát hiện sớm các nguyên nhân chảy máu bất thường.
• Tầm soát ung thư theo độ tuổi, đặc biệt ung thư tiêu hóa có thể gây chảy máu kín đáo.
• Người có yếu tố nguy cơ cao (phụ nữ mang thai, trẻ nhỏ, người già, bệnh mạn tính) cần theo dõi chặt chẽ hơn.

4. Liệu pháp điều trị và chăm sóc bổ sung

Điều trị thiếu máu cần xác định nguyên nhân cụ thể. Bổ sung sắt, vitamin B12, acid folic theo chỉ định bác sĩ là điều trị chính. Đồng thời cần điều trị các bệnh lý gốc như loét dạ dày, rối loạn kinh nguyệt. Y học cổ truyền hỗ trợ bằng các bài thuốc bổ khí huyết như Tứ vật thang, Đương quy bổ huyết thang, kết hợp châm cứu các huyệt bổ huyết như Khí hải, Tam âm giao.

V. Mối liên hệ giữa thiếu máu và các bệnh lý khác

Thiếu máu thường là dấu hiệu cảnh báo sớm của nhiều bệnh lý nghiêm trọng như ung thư tiêu hóa, bệnh thận mãn tính, rối loạn tự miễn. Ngược lại, nhiều bệnh mạn tính cũng gây thiếu máu thứ phát. Do đó, việc phát hiện và điều trị thiếu máu cần được thực hiện trong bối cảnh chăm sóc sức khỏe toàn diện, phối hợp đa chuyên khoa.

Khi đang bị thiếu máu bạn nên đi khám thường xuyên và tuân thủ phác đồ điều trị của bác sĩ

VI. Các câu hỏi thường gặp về thiếu máu

1. Thiếu máu có phải lúc nào cũng gây mệt mỏi không? 

Không phải. Thiếu máu nhẹ có thể không có triệu chứng rõ rệt do cơ thể có khả năng thích nghi. Chỉ khi thiếu máu vừa đến nặng, các dấu hiệu thiếu máu mới xuất hiện rõ ràng.

2. Thiếu máu có bao nhiêu loại chính? 

Có 3 loại chính: thiếu máu do thiếu sắt (phổ biến nhất), thiếu máu do thiếu vitamin B12/acid folic (thiếu máu hồng cầu to), và thiếu máu do bệnh mạn tính.

3. Thiếu máu do thiếu sắt và thiếu vitamin B12 khác nhau như thế nào? 

Thiếu sắt thường có triệu chứng thèm ăn đồ lạ, móng tay lõm; thiếu B12 có thể kèm tê bì chân tay, rối loạn trí nhớ do ảnh hưởng thần kinh.

4. Uống thuốc sắt bao lâu thì khỏi thiếu máu? 

Thông thường 2-3 tháng để hemoglobin trở về bình thường, nhưng cần uống thêm 3-6 tháng nữa để tích trữ đủ sắt trong cơ thể.

5. Khi nào thiếu máu trở nên nguy hiểm?

Thiếu máu nặng có thể gây biến chứng nghiêm trọng như suy tim, rối loạn nhịp tim, thậm chí tử vong. Cần khám cấp cứu khi xuất hiện đau ngực, khó thở dữ dội, ngất xỉu, hoặc hemoglobin dưới 7g/dL. Thiếu máu kéo dài không điều trị có thể ảnh hưởng đến phát triển trí tuệ ở trẻ em và giảm năng suất lao động ở người lớn.

Kết luận 

Thiếu máu không chỉ đơn thuần là vấn đề về số lượng hồng cầu mà còn phản ánh tình trạng sức khỏe tổng thể. Việc nhận biết sớm dấu hiệu thiếu máu từ những biểu hiện tưởng chừng đơn giản như mệt mỏi, xanh xao có thể giúp phát hiện và điều trị kịp thời nhiều bệnh lý nghiêm trọng.

Kết hợp tinh hoa y học hiện đại và cổ truyền trong phòng ngừa, chẩn đoán và điều trị thiếu máu không chỉ mang lại hiệu quả cao mà còn ít tác dụng phụ. Hãy chủ động chăm sóc sức khỏe, xây dựng chế độ dinh dưỡng hợp lý, duy trì lối sống lành mạnh và khám sức khỏe định kỳ để bảo vệ bản thân và gia đình khỏi những hệ lụy của thiếu máu.

Sức khỏe là tài sản quý giá nhất - đừng để những dấu hiệu thiếu máu nhỏ nhặt trở thành vấn đề lớn ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống của bạn.